■ گشتی در آتشکده آذرگشسب - آذربایجان‌غربی بخش عمومی

گشتی در آتشکده آذرگشسب - آذربایجان‌غربی

آتشکده آذرگشسب از مشهورترین و بزرگ‌ترین آتشکده‌های فلات ایران است که در آذربایجان غربی در 49 کیلومتری شمال شرق شهر تکاب قرار دارد.
آتشکده آذرگشسب یا آتورگشسب معنی آن را آتش جهنده گفته‌اند. این آتشکده در آذربایجان قرار داشته و در قرن‌های پیش از فتح اعراب مهمترین مرکز مذهبی شاهنشاهی بود. در ایران باستان سه آتشکده اصلی و بزرگ وجود داشته‌است که با سه طبقه جامعه اجتماعی ایران مطابقت داشته‌است.
۱. آتش موبدان، آتورفرنبع
۲. آتش ارتشیان، آذرگشسب
۳. آتش کشاورزان، آتوربرزین مهر

آذرگشسب به معنی آتش اسب نر است و بر پایه افسانه‌های ایرانی، دلیل این نام‌گذاری، آن است که کیخسرو به هنگام گشودن بهمن‌دژ در نیم‌روز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند، روبه‌رو شد.
آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگرباره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن‌دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد.

منابع تاریخی قدیم، درباره جای آتشکده آذرگشسپ با یکدیگر موافقت ندارند. برخی به‌ویژه کتاب‌های پهلوی آن را در کنار دریاچه چی‌چست (ارومیه) می‌دانند. در بندهش آمده ‌است که آذرگشسب تا زمان پادشاهی کیخسرو همواره پناه جهان بود، وقتی که کیخسرو بتکده دریاچه چی‌چست را ویران کرد، آن آتش به یال اسب او فرو نشست و سیاهی و تیرگی را برطرف نمود و روشنایی بخشید. به‌گونه‌ای که او توانست بتکده را ویران کند. در همان محل در بالای کوه اسنوند پرستشگاهی ساخت و آذرگشسب را فرو نشاند.

مورخان و جغرافی‌دانان دوران اسلامی، محل آن را در شیز، در محل تخت‌سلیمان کنونی می‌دانند که کنار دریاچه کوچکی واقع شده و ۱۵۰ کیلومتر از دریاچه چی‌چست (ارومیه) فاصله دارد.
در میان نویسندگان دوران اسلامی، ابودلف در سفرنامه خود، شرح مشروحی از شیز و آتشکدٔ آذرگشسب داده و دیگر مورخان و جغرافی‌دانان از او پیروی کرده‌اند.
ابودلف در سال ۳۴۱ هجری نوشته‌ است:
«در شیز آتشکدهٔ مهمی وجود دارد که آتش زرتشتیان از آن بسوی شرق و غرب فروزان است. بر بالای گنبد این آتشکده هلالی نصب شده که طلسم آن به شمار می‌رود و گروهی از امرا و فاتحین خواستند آنرا برچینند اما کوشش آنها به جایی نرسید. از شگفتی‌های این خانه آن که کانون آن از هفتصد سال پیش فروزان است و خاکستر در آن وجود ندارد و شعله آن هیچگاه خاموش نمی‌گردد.»

از گفتار ابودلف چنین برمی‌آید که آتشکده آذرگشسپ، یک آتشکده همیشه‌سوز یا خودسوز بوده ‌است و ظاهراً از گاز و نفت مایه می‌گرفته ‌است و خاکستری نداشته ‌است. روایات هرمزدیار نیز بر خودسوز بودن این آتشکده تصریح دارد.
آنچه ابودلف نقل کرده‌ است، با محل تخت‌سلیمان کنونی تطبیق می‌کند؛ اما مشکل اینجاست که تخت‌سلیمان از دریاچه ارومیه بسیار دور است و کتاب‌های پهلوی و برخی کتاب‌های فارسی محل آن را نزدیک دریاچه چی‌چست (ارومیه) ذکر می‌کنند.
از منابع چنین برمی‌آید که در زمان پادشاهی قباد، پدر انوشیروان، به صلاحدید مزدک که در پی یک رفرم مذهبی بود، از تعداد آتشکده‌ها کاسته شده و برخی را در برخی دیگر ادغام کردند. از این رو گمان می‌رود که دو آتشکده آذرگشسپ وجود داشته ‌است. آتشکده قدیم که در ناحیه شیز بوده، آتش کیخسرو نیز نامیده می‌شده ‌است. در شاهنامه نیز بارها از آن یاد شده‌است. گمان می‌رود که این آتشکده قدیم به تخت‌سلیمان کنونی منتقل شده ‌باشد و با آتشکده کهنسال «آبان‌گشسپ» یا «آتشکده برکه» ادغام شده ‌باشد.

این آتشکده بواسطه پیوستن دو آتش به یکدیگر، آتشکده بزرگ شاهی گشت. پادشاهان ساسانی چنان ارزشی برای این آتشکده قائل بودند که هریک از شاهان پس از به تخت نشستن، پای پیاده به زیارت آن می‌شتافت و پس از پیروزی در جنگ، سهمی از غنائم جنگی به گنجینه آن تقدیم می‌کرد و همین گنجینه بزرگ است که به هنگام شکست خسرو پرویز از سپاه هراکلیوس، امپراتور روم شرقی، به غارت رفت.
این آتشکده در سال ۶۲۴ میلادی توسط هراکلیوس سوزانده و ویران شد، اما بعدها از نو ساخته و تعمیر شد. این آتشکده در زمان ابودلف، یعنی ۹۲۵ میلادی، هنوز بر پا بوده است.

آتشکده آذرگشسب دارای نمایی چهارتاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهروهای ویژه آیین‌های نیایش پیرامونش را فراگرفته‌اند.
در سمت راست چهارتاقی، دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نبود، شعله‌ور حفظ می‌کردند.
در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده، قرار دارد که تنها دیوارهای باقی‌مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌شود.
تاریخ ساخت این ایوان بلند که برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب و بارعام احداث شده است، به احتمال فراوان مربوط به خسروی یکم، معروف به انوشیروان است.
بر بالای این تپه، دریاچه‌ای با ژرفای بیش از 60 متر و قطر حدود 100 متر قرار دارد. آب دریاچه توسط چشمه‌ای جوشان در کف آن تامین می‌شود و مملو از آهک و فاقد هرگونه موجود زنده است.
دمای آن در زمستان و تابستان ثابت است. سطح آب دریاچه به وسیله دو جوی آب که یکی به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب دریاچه جاری هستند، ثابت مانده است.

مردم بومی به کانال جریان آب جنوبی که در زمان ساسانیان ایجاد شده، اژدها می‌گویند. از دریاچه تخت‌سلیمان در متون بسیاری نام برده شده است.
ساخت این بنا به بیش از 3000 سال قبل باز می‌گردد. آذرگشسب در کنار دریاچه ارومیه قرار دارد و در گذشته کاخ‌های بسیار باشکوهی در اطراف آن بنا بوده.
آذرگشسب مخفف آذرگشنسب است که یکی از سه آتشکده مقدس حافظ جهان است.
نام آتشکده، گشتاسب است که در بلخ قرار داشته است، گنج‌های گشتاسب نیز در آنجا بود که اسکندر آن را خراب کرده و گنج‌ها را برداشت.

آتشکده آذرگشسب به زبان پهلوی گنزک یا گنجه، به زبان رومیان گزکا، به زبان اعراب شیز و در زمان ایلخانیان به صورت ستوریق تلفظ می‌شده است.
در زمان انوشیروان و خسرو پرویز توجه خاصی به این مکان می‌شده و عمران و آبادانی این محوطه از اهمیت ویژه‌ای برخودار بوده است. پس از زوال حکومت ساسانی و اشاعه دین اسلام، این محل به شدت آسیب دید.
در زمان حکومت آباقاخان مغول با انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید این مکان به عنوان پایتخت تابستانی و تفرجگاه مورد استفاده قرار گرفت. در دوران خلفای عباسی نیز گزارش‌هایی دال بر استفاده از این محل در دست است.
آتشکده ایرانی آذرگشنسب که از زمان حکومت ایلخانان به بعد تخت‌سلیمان نام گرفت وسیع‌ترین تاسیسات مذهبی و اجتماعی مربوط به دوره ایران پیش از اسلام است که تاکنون شناسایی و از زیرخاک بیرون آورده شده است.
آتشکده ایرانی آذرگشنسب در سال 1382 به عنوان چهارمین اثر باستانی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

منبع : ویکیپدیا و چند مقاله باستانشناسی